Zurbarán in Kunstpalast Düsseldorf: tijdloze spiritualiteit uit Spaanse Gouden Eeuw

Gemälde / Öl auf Leinwand (um 1660) von Francisco de Zurbaran [1598 - 1664] Bildmaß 64,7 x 53,1 cm Inventar-Nr.: 504 Herstellungsort: Spanien, Kastilien - Madrid. Person: Franz von Assisi [1181/82 - 1226], Italienischer Ordensgründer, Heiliger, 1228 heilig gesprochen c Museum Kunstpalast, Horst Kolber

*In de Hermitage Amsterdam opent eind deze maand ‘Spaanse Meesters uit de Hermitage. De wereld van El Gréco, Ríbera, Zurbarán, Velázquez, Murillo & Goya’, een expositie over een paar eeuwen Spaanse kunst uit St. Petersburg die wordt afgesloten met Picasso. Beat Wismer, sinds 2007 directeur van Museum Kunstpalast in Düsseldorf, maakte intussen een spraakmakende tentoonstelling over Francisco de Zurbarán (1598-1664), de eerste ooit in een Duitstalig land. Op een steenworp – treinen vanuit Nederland zijn er in een ommezwaai – getuigen tientallen bruiklenen uit internationale musea en Spaanse kerken en kloosters van een diep doorleefde religiositeit: ‘Zurbarán. Meister der Details’ raakt de kern van de kunst van de Spaanse Gouden Eeuw.

Wismer realiseerde drie jaar geleden ook de eerste El Greco-expositie in Duitsland. In een interview in Weltkunst over Zurbarán herinnerde hij er aan dat de eerste Velázquez-expositie in een Duitstalig gebied vorig jaar in Wenen tot stand kwam.

Waarom zo laat? Sluit de huidige belangstelling voor Spaanse kunst in Noord-Europa misschien aan bij de breed gevoelde behoefte aan verinnerlijking die tegenwoordig een uitlaatklep vindt in mindfulness, meditaties en yoga? Wismer liet zich daar in Weltkunst niet over uit maar filosofeerde in het verlengde daarvan wel over de aantrekkingskracht van Zurbarán: ‘Vergeet niet dat Zurbarán naast zijn strenge, biddende monniken ook veel scenes heeft geschilderd die het religieuze thema op een diep menselijke wijze overbrengen. Bovendien is het altijd weer geestverheffend hoe hij het alledaagse integreert en wonderschone kleine stillevens in de bijbelverhalen verwerkt.’

Francisco de Zurbarán Fray Pedro de Oña, um 1630 Öl auf Leinwand, 207 × 136
Colección Municipal. Ayuntamiento de Sevilla © Colección Municipal, Ayuntamiento de Sevilla

Zurbarán werd geboren in Fuente de Cantos in de Extremadura in het zuidwesten van Spanje. Tussen 1614 en 1617 was hij leerling-schilder in de werkplaats van Pedro Díaz de Villanueva in Sevilla. De zon doorstoomde stad, bloeiend knooppunt van de handel met de Nieuwe Wereld, was ook toen al rijk aan kunstschatten. Zurbarán maakte er kennis met Diego Velázquez, het zou een levenslange vriendschap worden. Na zijn opleiding keerde hij terug naar de Extremadura en vestigde zich als schilder van religieuze kunst in Llerena.

Sinds het Concilie van Trente (1545 - 1563) met de Contra-Reformatie de strijd tegen het protestantisme had aangebonden waren kunstenaars aan nieuwe strikte regels gebonden, verbeeldingen van het Christuskind moesten bijvoorbeeld naar zijn toekomstige lijden verwijzen. Het Spanje van de streng-katholieke Filips II - overleden in Zurbaráns geboortejaar – en zijn opvolgers was diep doordesemd van het rooms-katholieke geloof. De kunstenaar conformeerde zich vanzelfsprekend aan die beeldtraditie.

Voor koning Filips IV zou Zurbarán in 1643 voor het Buen Retiro Paleis overigens ook moeiteloos werken over de mythologische Hercules schilderen, in Düsseldorf heeft de held zojuist een rivier omgeleid om de Augias-stal te reinigen.

Zijn bijzondere talent voor religieuze werken was al in 1626 beloond met een eerste grote opdracht voor het Dominikaner-klooster San Real in Sevilla: een en twintig schilderijen waarvan veertien over het leven van de Heilige Dominikus, twee zijn naar Düsseldorf gekomen. Het mooiste hangt direct bij binnenkomst op een van de diep donkerrode wanden die de museumzalen een contemplatieve sfeer geven: Maria en de Heilige Katharina en Maria Magdalena verschijnen aan een biddende monnik met een portret van de Heilige Dominikus.

Francisco de Zurbarán Santa Casilda, ca. 1635 Öl auf Leinwand, 171 x 107 cm,
Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid © Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid
Francisco de Zurbarán

Zurburán beheerste de chiaroscuro-techniek (licht-donker) zo virtuoos dat hij de bijnaam van ‘Spaanse Caravaggio’ kreeg. Koosterlingen die visioenen krijgen of bezig zijn met het volschrijven van dikke folianten waren - naast rijk geklede vrouwelijke heiligen en martelaren - zijn meest geliefde onderwerp. Op de expositie is er een aantal met schitterend subtiel geschilderde witte pijen.

Zurbarán schilderde de Heilige Franciscus in de armoedige dracht die zijn handelsmerk was tientallen keren, waarbij ook zijn werkplaats - hij was inmiddels weer in Sevilla gaan wonen - werd ingeschakeld. De heilige heeft traditiegetrouw altijd een schedel bij zich. Memento mori, gedenk te sterven, het was een boodschap die in Zurbaráns tijd extra verstandig was in het achterhoofd te houden. Zijn meest talentvolle zoon Juan – van wie op de expositie een zaaltje met bijzondere stillevens van vruchten is ingericht – stierf in 1649 op 29-jarige leeftijd aan de pest.

Op een schilderij uit het Prado uit 1655-1660 kijkt een schilder in diepe contemplatie naar de gekruisigde Christus. Misschien een zelfportret. De behoefte aan spirituele troost is van alle tijden, dat maakt het werk van Zurbarán ook voor Noord-Europese andersgelovigen, agnosten en atheïsten anno 2015 van een tijdloze schoonheid.

De expositie ‘Zurbarán. Meister der Details’ in het Museum Kunstpalast, Ehrenhof 4-5 Düsseldorf, duurt tot en met 31 januari 2016. Voor meer informatie en kaartverkoop: www.smkp.de. De stad huisvest 26 musea en tientallen galeries, is daarnaast bekend om zijn prachtige parken, de Kunstacademie waar onder meer Joseph Beuys aan was verbonden en chique winkelstraten. Veel Nederlanders reizen al jaarlijks naar de fraaie kerstmarkt. Voor meer informatie: www.duesseldorf-tourismus.de.

Agnus Dei, het Lam Gods, 1639, Real Academia de Bellas Artes de San Fernando.